Сделай Сам Свою Работу на 5

Дугар-Нимаев Цэрэн-Анчик Нимаевич





 

Дугар-Нимаев Цэрэн-Анчик Нимаевич родился 23 октября 1929 года в улусе Шаазгайтуй Мо-гойтуйского района Агинского бурятского национального округа в семье крестьянина-скотовода. В 1942 году, окончив Зугалайскую семилетнюю школу, поступил в Агинское педучилище. В 1945 году в числе трех лучших выпускников был направлен в Улан-Удэ, в БГПИ, который окончил с отличием в 1949 году. С дипломом учителя русского языка и литературы вернулся на родину и проработал два года завучем и преподавателем Агинской средней школы, инспектором Агинского окружного ОНО.

С 1951 по 1955 год — аспирант Литературного института им. М.Горького. Защитил диссертацию на ученую степень кандидата филологических наук. С 1955 года до конца жизни трудился в институте общественных наук БНЦ СО РАН. Научная деятельность Цэрэн-Анчика Дугар-Нимаева весьма многогранна. Он был одним из крупных ученых-методистов Бурятии и авторитетных литературоведов, о чем свидетельствуют многочисленные проблемные, историко-литературные, критические и публицистические статьи, заметки, очерки, литературные портреты бурятских писателей, эссе и рецензии.



Ц-А.Дугар-Нимаев открыл десятки неизвестных имен, ввел в научный оборот многие оставшиеся в забвении ценные памятники старобурятской литературы на старописьменных монгольском и тибетском языках, в числе которых «Зерцало мудрости» Э-Х.Галшиева. Он подготовил к изданию «Субхашита» Ринчена Номтоева и «Шэлэгдэмэл зохёолнууд» Базара Барадина.

Многогранная, целеустремленная деятельность ученого в области мало изученной ранней и послереволюционной литературы Бурятии и литературного наследия народов Центральной Азии снискала ему заслуженный авторитет как одного из крупных знатоков взаимосвязей литератур этого региона и строителей национальной бурятской литературы. Перу ученого принадлежат более 169 научных трудов. Обладая обширной эрудицией и большим жизненным опытом, Цэрэн-Анчик Нимаевич многое сделал для бурятской культуры и российской гуманитарной науки.

Он являлся членом Союза писателей СССР, членом правления Союза писателей Бурятии. Награжден медалями и многими почетными грамотами.



16 февраля 1993 года в Улан-Баторе в Академии наук Монголии состоялась защита докторской диссертации Цэрэн-Анчика Дугар-Нимаева. В итоге обсуждения, в котором приняли участие всемирно известные ученые Монголии было принято единодушно решение ПОСМЕРТНО присвоить «За выдающийся вклад в монголоведение, монгольскую филологию Цэрэн-Анчику Дугар-Нимаеву степень доктора филологических наук».

Тема докторской диссертации «Исследование литературных источников на уйгуромонгольской письменности». (Разыскания, археографическое, текстологическое изучение и публикация источников истории бурятской литературы).

 

Агуу шүлэгшэн ба эрдэмтэн Эрдэни-Хайбзун Галшиевай «Бэлигэй толи» номые 1966 оной зун Хэжэнгэдэ һуудаг Ямпи-лов Лодой ламаһаа абаһанби. Хоёр ном үгөө. Нэгыень Хөөрхэдэ һуудаг Ямпилов Шойбсондо дамжуулаарай гэһэн юм. Тэрэ баһал лама, 1919 ондо гэбшын зиндаа хамгаалһан.

Үглөөдэрынь үбгэжөөлэйдэ ошожо ушараа хөөрөөд, тэрэ эльгээһэн номыень барюулааб.

- Хайбзан дооромбын ном бы, ехэ эрдэм түгэсэһэн хун гээшэ һэн, - гээд хэлээ.

- Ямар ушарһаа баягта хүртэхэ болоһон юм, -гэжэ һар шэр дуулаһаншье һаа, асуужархибаб.

- Тэрэшни унзадалхадаа дасанай бухы лама-нарые булижа, хүнды хоолой хүнхинүүлһэн юм гэхэ. Бурханай урдахи тахилай уһанай долгилсо лужагануулжа һуухадань, тэндэ ехээр гэлылдэ-жэ, һайхашаалай үгэ бэшэ, харин буруушаалай бодол хаяһан гэдэг: «Холын хойто нютагһаа ху-барагаар ороһон шаби хун аад лэ боди сэдьхэл баримталаагүй, ехэд багшанарые хүндэлөөгүй» гэһэншүү үгэнүүд шэлэ хүзүүн дээрэнь буужал байгаа. Удаашьегүй Э-Х. Галшиевые баягта хүртөөхэ гэһэн шанга шиидхэбэри ханхинаа.



Тэрэ Түбэдэй засагай шиидхэбэриие хубилган дабаха аргагүй мэдэржэ, мэргэн абаралтын үүдэ татаа. Тэндэ хэлээ:

- Эндэ шамда туһалха хүн үгы. Хатуул үйлэтэй ушараа байнаш даа... Байл даа, магад туһалжа

болохо ехэ сабдаг нютагташни байнал. Би уншал-га хүүжэб, ши өөрөө шанга зальбарал үйлэдэ, ондоо арга үгы, — гүүлээд лэ хэдэн хоногто үл хоолгүйгөөр, үргэһэ нойргүйгөөр ехэ шанга зальбарал ябуулаа. Тиигэһээр байтарнь болзорто хатуу саг ерэбэ. Эртэ үглөөгүүр хэдэн эрэшүүл ерэжэ, Галшиев! — гэжэ дуудан гаргаад лэ аба-ад ябашоо даа. Үндэр хара гэртэ оруулаад, Галшиевые доошоо бууһан гэшхүүрээр шата дээрэ зогсообо. Хоёр таладаа һахюултай. Гэнтэл хара гэрэйнь хаалга хоёр тээшээ хаха дэлигдэжэ, хүн бүхэнэй нюурые хүйтэн агаар зэлд гэтэр сохижо, гэр доһолходол гэбэ. Эндэ байһан хүнүүдэй үүдэн тээшэ харан гэһээнь, сахилгаан хурса нюдэтэй, һэхэмэл мал гай далитуулһан үбгэжөөл тэдээн тээшэ хэдэн годли нэгэ доро дэлижэрхинхэй, ХӨӨ хара моритой хүндэлдэжэ байһан гээ.

Тэндэ дээрэ һууһан абилгашан: - Баяг зог-согты! — гэжэ һүхиргэ табин бодошоод, ангал-зажа байгаа һэн гэхэ. Иигэжэ агжам зуур лэ ами наһантаяа хахасахаяа байһан Эрдэни-Хайбзун Галшиев абарагдаһан юм.

Энэ номые Түбэдтөө байхадаа бэшэжэ' эхилһэн юм гэлсэгшэ һэн. Тэрэ хатуу үйлэһөө гарасалдаад байхадаа, тэндээ гурбан жэлдэ бүтээлдэ һууһан. Хожомынь даа, эндээ ерэһэн хойноо энэ номойнгоо түгэсхэлые бэшэһэн юм гэжэ Тыхэйн Генин хэлэһэн. Эрдэни-Хайбзун Галшиев буддизмын гүн ухаае хүгжөөлсэһэн багшанарай нэгэн болоно. Тэрэнэй гүн ухаанһаа мүндэлһэн мянган тоото шүлэглэл зохёолынь Буряад ороной поэзиин Х\/111-Х1Х зун жэлнүүдэй хүшөө болон алтарна. Э-Х. Галшиев элитэ мэдэрэгдэһэн эртэнэй агуу шүлэгшэн ба эрдэмтэн мүн. Шүлэгөөр иигэжэ хэлэхэ гэжэ бодобоб.

Шэнээр хубсалдаггүй,

Эдлэл абдаралдаггүй,

Бэеэ ямбалдаггүй,

Хүндэ тумархадаггүй,

Хоол нөөдэггүй,

Хогшол нюудаггүй,

Хоморойхёор хоолодог,

Хожомойхёо тоолодог,

Хүмүүн гурим хундэлдэг,

Номуун дурим сахидаг,

Илажа гарадаг эрдэмтэй — Изагууртан лэ бэлэй.

Мархаанзайн дооромбын «Бэлигэй толи» гэжэ гайхамшагта шүлэглэлые мүнөөнэй уншаг-

шадта хүргэжэ шадаһан эрдэмтэн Цэрэн-Анчик Дугар-Нимаев мүн. Нэгэ эрдэмтынгээ бүтээлые нүгөө эрдэмтэнь угтан абажа, сагайнгаа эрхэ нүхэсэлтэй барилдуулан, илангаяа буряад, ород хэлэнүүдтэ гол һэмһэн соонь шэлжүүлжэ шадаһаниинь ехэ сэнтэй.

Буряад ород хэлэн дээр Булта шүлэгынь оршуулһан,

Буряадай номой хэблэлээр Бүрин түгэс барлуулһан,

Цырен-Анчик Дугар-Нимын Сэгнэшэгүй габьяа гаргаа —

Хүмэрин ошоһон саг үеын Хүшөө боложо ургаа!

Дансаран Доржигутабай,

СССР-эй кинематографиин эрхимлэгшэ, Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Россиин уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, «Арадай хүндэ» шангай лауреат.

 

 

Эрдэни-Хайбзун Галшиевай «Бэлигэй толи» гэжэ уран зохёол он жэлнүүдэй үнгэрөөшье һаа, удха шанарынь хуушарнагүй, залуу үетэндэ ехэ һургаал болохонь дамжаггүй. Түбэд хэлэнһээ хуушан монгол хэлэн дээрэ оршуулагдаад, дам буряадшалжа бэшэгдэхэдээ, зарим үгэнүүдынь хүсэд зүбөөр бэшэгдээ һэн гү, али үгы гү, хэды тиигэбэшье удха, шанар шэнжэнь гол түлэб зандаал байһан байха. Манай Хэжэнгэ нютагай Хасу-уртай гэжэ газарта Галшатанай гэр бүлэдэ түрэһэн, багаһаа хойшо ном сударта һүбэлгэн, даруу зантай, нягта наринаар бэеэ абажа ябадаг хүн байгаа. Абгань хожомой үедэ Хэжэнгын дасанай шэрээтэ байһан. Бэе-дээ зөөри зөөшэ суглуулаагүй, зондо хүндэтэй, гүн ухаатай, бодолтой хүн һэн гэлсэгшэ.

Энэ бэшэһэн шүлэглэмэл мүртэй номынь хэдэн дахин дабтажа унша-жал байхада, шэнэ ойлгосо, удха тодоржол байдаг, ехын заабари зар-шам гээшэ ааб даа.

Мүнөө «Бэлигэй толи» гэжэ номые шэнээр хэблүүлжэ байһан Баяр Абидуевич Хайдаповта түрэлхидэйнь зүгһөө ехэ баясхалан хүргөөд, саа-шанхи ажалдань амжалта хүсэнэбди.

 

Владислав Тугдэмэй, поэт, ажалай ветеран,

Буряад Республикын хүдөөажахын габьяата ажалшан,

Э-Х. Галшиевай 4-дэхи үеын түрэл.

 

Оглавление

ЭРДЭНИ-ХАЙБЗУН ГАЛШИЕВ БЭЛИГЭЙ ТОЛИ..................................................................... 1

ЗЕРЦАЛО МУДРОСТИ..................................................................................................................... 1

.............................................................................................................................................................. 1

Оролто үгэ!......................................................................................................................................... 2

ХОЁР ЁҺОНОЙ АБАХА, ОРХИХЫЕ ҮГҮҮЛЭГШЭ БЭЛИГЭЙ ТОЛИ.................................. 3

Али шадахаараа угуулэһуу................................................................................................................ 3

ЗЕРЦАЛО МУДРОСТИ, РАЗЪЯСНЯЮЩЕЕ ПРИНИМАЕМОЕ И ОТВЕРГАЕМОЕ ПО ДВУМ ЗАКОНАМ.............................................................................................................................................................. 3

НЭГЭДҮГЭЭР БҮЛЭГ................................................................................................................. 3

«Хоёр ёһоной абаха, орхихые үгуулэгшэ Бэлигэй толиһоо» бэе ба эд зөөри сахихын анхан бүлэг бэлэй.......................................................................................................................................................... 3

ГЛАВА ПЕРВАЯ........................................................................................................................... 3

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ............................................................................................................... 21

ГЛАВА ВТОРАЯ......................................................................................................................... 21

ГУРБАДУГААР БҮЛЭГ............................................................................................................. 38

ГЛАВА ТРЕТЬЯ........................................................................................................................... 38

ДҮРБЭДҮГЭЭР БҮЛЭГ............................................................................................................. 57

ГЛАВА ЧЕТВЕРТАЯ.................................................................................................................. 57

ТАБАДУГААР БҮЛЭГ............................................................................................................... 74

ГЛАВА ПЯТАЯ........................................................................................................................... 74

ЗУРГААДУГААР БҮЛЭГ........................................................................................................... 92

ДОЛООДУГААР БҮЛЭГ.......................................................................................................... 107

ГЛАВА СЕДЬМАЯ.................................................................................................................... 107

НАЙМАДУГААР БҮЛЭГ............................................................................................................. 118

ГЛАВА ВОСЬМАЯ................................................................................................................... 118

ПРИМЕЧАНИЯ К РУССКОМУ ПЕРЕВОДУ....................................................................... 139

«ЗЕРЦАЛО МУДРОСТИ» Э.-Х. ГАЛШИЕВА – ПАМЯТНИК БУРЯТСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 144

Дугар-Нимаев Цэрэн-Анчик Нимаевич................................................................................. 148

Издатель ООО «Кулькисон»

Рисунки художника Б. Доржиева

Корректор Д.Ш. Хубитуев

Компьютерная верстка М.А. Широкина

Общество с ограниченной ответственностью «Кулькисон»

Сердечно благодарит за помощь в издании данной книги:

Буддийскую Традиционную Сангху России в лице Пандито Хамбо ламы Дамбы Аюшеева Спикера Народного Хурала Республики Бурятия Гзршевича Матвей Матвеевича Первого Заместителя Председателя Правительства Республики Бурятия

Егорова Иннокентия Матвеевича Министра образования и науки Республики Бурятия Дамдинова Алдара Валерьевича

Министра культуры Республики Бурятия Цыбикова Тимура Гомбожаповича Министра экономики Республики Бурятия Думнову Татьяну Гавриловну Мэра г. Улан-Удэ Айдаева Геннадия Архиповича

Депутатов Народного Хурала Республики Бурятия Содномдоржиева Д-Н.С., Цыдыпова С.Д., Цыбикмитова З.Л.,

Баданова М.А., Семенова Б.Ц-Д., Пруидзе Е.В., Батуева Б.Д., Цыбикова Б.Б.

Генерального директора ОАО «Бурятхлебпром» Цыденова Бориса Балдановича Зам. Генерального директора ОАО «Байкальская лесная компания»

Пруидзе Геннадия Варламовича Генерального директора ОАО ИК РБ Бирюкова А.М.

Ректора ВСГУТУ Сактоева В.Е.,

Ректора БГУ Калмыкова С. В.

Ректора БГСХА Попова А.П.

Профессора БГУ Намсараева Сергея Дашинимаевича

Шырээта ламу Цэвана Федорова Гпаву администрации Кижингинского района Лхасаранова Г.З.

Гпаву администрации Иволгинского района Дымбрылова Б.Ц. Заслуженного артиста России Сультимова Д.Н-С.

Народного артиста Республики Бурятия Б. Баттувшина,

Заслуженную артистку Республики Бурятия А. Бадма-Ханду,

Родственников и друзей: Порхоева В.Д., Ешидоржиева Д.Б., Гармаева А.М., Гулбиани О.Л., Халзанова В.Д., Цыдыпова Ж.Г, Рютина М.В.

За особую материальную, моральную поддержку и помощь,

ООО «Кулькисон» благодарит:

Доржиева Валерия Пурбуевича,

Дармаева Принлая Дамдинцыреновича,

Хайдапову Валентину Гэрмаевну

а также

Руководство Общества с Ограниченной Ответственностью «Стамстрой» Цыдыпова Сергея Доржиевича, Турусова Сергея Владимировича и Пронькинова Константина Николаевича!

 

УДК 89

ББК 84 (2Рос=Буря) Г 169

Г 169 Галшиев, Эрдэни-Хайбзун.

Бэлигэй толи = Зерцало мудрости/Эрдэни-Хайбзун Галшиев;[перевод на рус. Дугар-Нимаев Цэрэн-Анчик Нимаевич].-Улан-Удэ: НоваПринт, 2012.-228 с.:ил.

Эрдэни-Хайбзун Галшиевай «Бэлигэй толи» гэгдэдэг энэ шулэглэмэл бутээл хубисхалай урда тээхи буряад уран зохёолой гайхамшаг нэгэ эр-дэни гэршэ болоно.

Сочинение Эрдэни-Хайбзуна Галшиева «Зерцало мудрости» является выдающимся памятником дореволюционной бурятской литературы.

 

Отпечатано в типографии ООО «НоваПринт», 670000, г.Улан-Удэ, ул. Ранжурова, 1,

Подписано в печать 9.04.2012 г. Формат 60*84 1/8. Печать офсетная. Гарнитура Апа1 Виг.

Уел. печ. л. 26.50. Тираж 3000 экз. Заказ № 311


[1] ЦГА БурССР фонд 84, опись 372.

[2] Там же. Фонд 84. Опись 462. Письмо на монгольском языке. Самого прошения в деле не обнаружено.

[3] ЦГА БурССР фонд 84, опись 462, л. 84.

[4] Акад. А. П. Баранников. Индийская филология. М., Изд-во вост, лит., 1959. стр. 32.

 








Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском по сайту:



©2015 - 2024 stydopedia.ru Все материалы защищены законодательством РФ.