ИЛИШИ-ИЛИШИ, МИЛИШИ-МИЛИШИ, ПИНИЯНА-ПИНИЯНА.

НОМУ БАХАВАДИ БАРАНЦАА БАРИМИДАЙИ, ОМ НАДАА ДИ-ДИ-ДАА.

НОМУ БАХАВАДИИ БАРАДААМ БАРИДИИ, ИРИДИ-ИРИДИ, МАРИДИ-МАРИДИИ, ШУРИДИ-ШУРИДИИ, УШИРИ-УШИРИИ, БУЙОЙ-ЙИ-БУЙОЙ-ЙИ СУУ ХАА!

Намо баңгаватэ дчанца парамитайи, Ом натэ тита илиши-илиши, милши-милиши, бинаяан-биняан, намо баңгаватэ дчетам дчати, ирити-ирити, мирити-мирити, щурити-щурити, ущури-ущури, буюе-буюе соха.

Геше Такпа Гьяцо – тибет хелиң сагылдыг лама.

Бо судурну чырык өртмечейден чоруткан Чамба Бээзи оглу Куулар Эриксин бижээн. Чок апарган соонда, ооң чагыы ёзугаар парлалга үндүрери –биле өөреникчилери хуурактар «Эне сөзүнге» дамчыткан. Ачы-буянныг, күштүг судурнуң чонга ажыктыын өөренип көргеш, «Кадын» сеткүүлге ону үш кезек парлаан.

Тускай номчугаш кылдыр үндүрер деп бодал тыптып кээрге, сөзүн тибет башкыларга хынадып көрген бис.Тыва ламаларның ажыглап, номчуп чорааны Доржу-Чотпа (Алмаз) судурну хелиң сагылгалыг тибет башкы Такпа Гьяцо ушутуп экелгеш, тыва ламаның сөзү-биле шүүштүрдү.

Чамдык сөстерниң карышкаан тайылбырлаары берге. Геше Такпа Гьяцо моол, тыва ламаларның номчуп турар судурлары санскрит дылдаазындан ылгалып турар деп чугаалады. Фонетика дүрүмнери та кандыг ылгалдыын чүгле үш-дөрт дылды шуптузун билир лингвист шыдаар боор. Ол шагда ону та дыңнап алганы-биле азы чара бижип турган чүве. Ынчангаш тибет башкы Доржу-Чотпа (алмаз) судурнуң ачы-буяны тыва чонга четсин деп деп йөрээгеш, ону ариймалааш, адын салган.

Тыва ламаның номчуп чораанын, тибет дылдаазын, ооң транскрипциязын Силерлерге бараалгаттывыс. Номчуп, сагып, ыдыктап чорууруңарны күзедивис. Ачы-буян бээрлезин, өршээ!

ДОРЖУ-ЧОТПА (АЛМАЗ) СУДУР БОЛГАШ ООҢ УЖУР-УТКАЗЫ

1. Ырак эрте-бурунгунуң бурганнарының (1), сезен түме Дээрлериниң (2) деткимче дузаламчызы –биле номнааны, бурган башкының уламчылап, бүдүргени, келир үениң бурганннарының (4) база-ла уламчылаар ному болур ачылыг Доржу-Чотпа деп судур – сарыг шажынның эң күчүлүг судурларының бирээзи. Ынчангаш Доржу-Чотпаны номчууру дээрге ырак эрте-бурунгунуң бурганнарының болгаш ачылыг Бурган башкының келир үениң бурганнарының өмүнээзинден сезен түме Дээрлерниң деткимчези-биле номнааны ол болур. Ооң ужурунда, ол эң-не күчүлүг болгаш ачы-буянныг судур бооп турар. Ону эң-не хөй бүдүрген, номнаан, номчуткан болгаш аңаа чүдээн тудум, ооң ачы-буяны, күчү-шыдалы улам-на улгадып орар. Ол ышкаш аңаа дагып, барындак (6) өргүп, ону сагып, чалаары база-ла ачы-буянныг чорук бооп турар.

2. Ачылыг Алдын Сагаан Доржу-Чотпа судур амытанның буян-кежиин улгаттырар, назы-сээдерин узадыр, хорлал-саптакты чаажыктырар, аарыг-аржыкты, дума-ханааны, хай-бачытты чайладыр, нүгүл-хилинчекти тайылдырар, чаа-дайынның айыыл-халавындан камгалаар талазы-биле кайгамчык улуг ачы-буянныг ном болур.

Доржу-Чотпа судурну ол ышкаш, бурган-шажынның кандыг-даа ном судурун бүдүрери, бүдүртүрү, номчууру, номчудары, аңаа дагыл, барындык өргүүрү, ону сагып чалаары – анаа амы-хуунуң херээ эвес, өске бүгү кандыг-даа амытаннарның буян-кежиин доктаадыры.

Доржу-Чотпа судурга сеткилиниң арыг-шынчызы-биле чүдүп чораан кижилер амгы бо назыда амыр-менди, аас-кежиктиг чурттавышаан, соңгу ийи назыда бурган куду тып, бурган ораннарындан (8) барып төрүттүнери чайлаш чок.

3. Ачылыг Доржу-Чотпа судур кажан-даа, кандыг-даа үеде, төөгүнүң ёзу-чурумнарының үезинде ол туруп турар ёзу-чурумнарны хүндүлеп сагывас, амытанның амы-тынынга хорлаар, бастыр, дорамчылаар, улуургак, бардам болгаш хоптак-чиижең, нүгүлчү-мегечи чоруктарны нүгүл-хилинчектиң үүлгедии кылдыр санап турар. Ооң чүгле херек кырында үүлгедиглери эвес, харын-даа ындыг янзылыг бузу-буруу сеткил-сагышты безин база-ла нүгүл-хилинчек кылдыр көрбүшаан, ооң үүлгедикчилери амгы назыда бодунуң чонунга, ада-төрелинге, ха-дуңмазынга көөр хөөн чок кижилер бооп, оларан улам-на ырап, хоорлуп, чааскаанзыравышаан, соңгу назыда (9) үр үениң иштинде эрлик эрээзинге кирип, тамыга дүжериниң чайлаш чогун сагындырып турар.

ДОРЖУ-ЧОТПА СУДУРУНУҢ ЧАМДЫК СӨСТЕРИНИҢ ТАЙЫЛБЫРЫ

Ырак эрте-бурунгунуң бурганнары – Бурган башкы үезиниң-даа мурнунда, барык-ла бистиң эраның ырак мурнундагы үелерде бо өртемчейге ном номчаан бурганнарын ынчаар чугаалап турар. Чижелээрге, эрте-бурунгунуң Хорбаанчык, Сердип, Санчай-Осур деп бурганнарның үези-дир. Сарыг шажынның бир номунда ырак эрте-бурунгунуң Хорбаанчык, Сердип деп эң улуг бурганнарның сооң салгаан Санчай-Осур бурганның номнааны: «Бо чыткан дош ак ховуларны эргизи номнааш, ооң орнунга чаагай амыдыралды тургузар мен».

Оон алгаш көөрге, ол бурганның үезинде Азияга дошталыышкын четче эривейин турганының үези болгу дег, азы барык-ла 15 муң чылдар мурну болгу дег.

Сезен Түме Дээрлер – шажын номналын ёзугаар алырга, бистиң бо өртемчейден аңгыда агаар делгемнеринде, ужу-кыдыы чок чаптып, таран саң-түң чок хөй Ораннар (Дээрлер) бар. Оларның чамдыызы Бурган ораннары, өскелери амыдыралдыг Ак Дээрлер, артканнары – араатаннарның, албыс-шулбустуң, изигниң-сооктуң, хат-шуурганның дээн ышкаш янзы-бүрүнүң Ораннары болур. Оларның иштинден шажынчы сезен түме Дээрлер Доржу-Чотпа судурну бүдүреринге киришкен чүве-дир (түме дээрге он муң дээн моол сен).

Бурган башкы – бистиң эраның эге үезинде Азияга туруп турган сарыг шажынның баштыңчызы Шигемун (Шакьямуни) дээр кайгамчыктыг эртемден. Чамдык номнарда ону Шашпадии деп база дап турар. (Ооң ужуру меңээ билдинмес).

Келир үениң бурганнары сарыг шажынның номналын ёзугаар алырга, амгы үеде бурган башкының шажыны шала-ла соңгаарлап, үези дооступ турар. Ам ооң орнунга Майдырның шажыны делгерээр, келир үениң шажынының баштыңчызы ол. Майдыр бурган үезинде ном номнаар бурганнарны келир үениң бурганнары деп турар. Тывага хүрээлерни хаап турарының үезинде улуг ламалар Майдырның ногаан аъдының хөрээ көстүп келген дижип турар чүве чораан.

Дагылдар – бурганга аъш-чем дээжизин делгээр бичии мөңгүн азы чес, холла тавакчыгаштар.

Барындак – ном ораар торгу,ООН-даа өске нарын сөс.

Хорлал, саптак – оран делегейде чоруп турар кижи караанга көзүлбес чер, суг ээлери. Азы баар, чоруур оранын тыппайын, бо өртемчейге азып-тенип чоруп берген сүнезиннер.

Соңгу назын – кижи болгаш кандыг-даа амытаннар өлүрге, ооң мөчү сөөгү бо өртемчейге довурак-доозун бооп чыдып каар, ындыг болза-даа сүнезин өлбес, ол бодунуң өртемчейге чорааш кылып четтикен буян-кежииниң хире-чергези-биле бир-ле өртемчейден бир-ле чүве бооп төрүттүнер:

а) улуг буян кылганнар бурган оранындан төрүттүнер;

б) нүгүл-хилинчек кылбайн, чөп сеткилдиг чорааннар ачылыг Ак дээрден барып төрүттүнгеш , ол Ораннарга кайгамчыктыг чаагай чыргалдыг чурттаарлар;

в) нүгүл-хилинчек үүлгедип, бузу-буруу сеткилдиг чорааннар эрлик оранынга барып, эрликтиң эрээзинге кирип, тамыга дүжерлер.

Эрлик ораны – өлгеннерниң хаан чери. Бо өртемчейге өлген бүгү дириг амытаннарның сүнезини шупту аңаа баар. Ол хаан чери моон барган буянныг кижилерниң сүнезиннерин Чыргалаңның оранынче чорудуп, нүгүл-хилинчек кылып чорааннарның сүнезинин эрии-шаажыга киирип, херээн кылып, нүгүл тайылдырып турар.

Хиит – бичежек хүрээ чери. Хүрээ – ламалар хоорйжыгажы . ооң иштинде янзы-бүрү дуганнар болгаш чуртталга бажыңнары, складтар-даа тургулаар.

Дуган – хүрээниң ном делгээр чүдүлге ордузу. Ламалар улуг-улуг чүдүлге-сүзүк хуралдарын база ооң иштинге кылыр.

БИР ЧҮҮЛ БИЖИК

Эрте-бурунгу шагда Энектекке (амгы Индия), Тибет девискээрлериниң бир-ле черинге «Ада-ие» деп хиитке (11) чүү-даа чүвени бүдүү билир Мерген Фириман деп кончуг эртемниг мерген лама турган.

Бир-ле ката ол ламага ол хииттиң ламалары чеде бергеш, авырал кылып, айтырыглар харыыладып ап турда, оларның иштинден бир аныяк ламаны «арыг саңмаарлыг, угаан-сарыылдыг, эки кижи-дир сен, ындыг болза-даа назының кыска, 18 хардан эртпес өлүр кижи-дир сен, соңгу назыныңга херек буян-йөрээлден кылдырып ал» деп чарлык болган.

Мен амгы назынымда бо өртемчейге кижи бооп эки төрел тыпсымза-даа, мурнуку назынымда нүгүл-хилинчек кылып чорааным-биле назыным кыскалаан-дыр деп ол бодаан. Ындыг чүве болганда, ам нүгүл-хилинчээм адырып, бо назыда буян кылып кагбас болзумза, соңгу назынымда човулаң эдилээр-дир мен деп бодааш, бир-ле черде күзээн күзел боттандырар кежээ дуганга (12) чеде бергеш, аңаа тейлеп, ООН йөрээл дилеп, ийи караан шийип алгаш, ол дуганда делгээн хөй номну суйбап чорааш, ООН бир ном ап алгаш көөрге, ол ному Доржу-Чотпа болган. Оон ол лама ол номун бо-ла меңээ дузалаар дээн чаңгыс сеткил-биле ол-ла дуганга дүн-хүн дивейин, амыр-соксаал чок номуп оруп-тур. Ынчап орда, бир-ле кежээ ол дуганның ишти чырып, кончуг чаагай чыт чытталып келген соонда хелиңнер ( 13) болгу дег ийи лама четкилеп келгеш, чугаалаан: «Сээң ол номчуп орар Доржу-Чотпа судур чүнү-даа шыдаар. Сээң ам назы-сээдериң-даа узаар, хей-аъдың киискип көдүрлүр, бодаан бодалың, күзээн күзелиң-даа шупту боттаныр, эртем-шыдалдыг бооп, бак-чаяанның орун дуглааш, ном-биле амытанны баштаар буян-чаяанныг бол». Ындыг йөрээл салгаш, номун бергеш, көзүлбейин барганнар. Оон ол лама ол-ла Доржу-Чотпазын номчуп чорааш, 20 харлыг апарганда, биэги Мерген Фириман лама көрүп кааш, кончуг кайгап айтырган: «Канчап, чүнүң-биле назының узадып алдың?»

Оон демги аныяк лама мен чүгле Доржу-Чотпа номчуп чордум, оон өске чүнү-даа канчанмадым дээрге, Мерген Фириман лама ООН эгелеп Доржу-Чотпа судурнуң күш-шыдалын чарлаан чүве-дир. Ооң соонда демги кыска назылыг лама Доржу-Чотпа судурунуң ачы-буяны-биле нүгүл-хилинчээ арылгаш, назыны узап, чыргал-буянныг чурттап чорааш, 95 харлыында өлгеш, Төгүс-Байыскыланныг деп бурган оранындан барып бурган бооп төрүттүнген чүве-дир.

ИЙИ ЧҮҮЛ ЧИЖЕК

Бир-ле кончуг оът-сигенниг, ыяш-даштыг, кат-чимистиг байлак черге Бодаартай деп дуган турган. Ол дуганның ээзи – ол черниң кончуг күштүг дошкун Дээри чүве-дир. Ол Дээрниң (14) ээзи дошкуурааш, хат-шуурган, кааң-халап, долу-дондуузун дүжүрүп туруп берген. Ынчангаш ол дуганның чоогунга чурттаар кижи чок бооп, ооң чанынга турган чон оон ырап, тарап чоруткан. Ынчангаш, ол дуган анаа-ла күске-күжүген турлаа хевирлиг арткан турган. Ол шагда Энектектиң оранынга кончуг күштүг тариначы лама турган. Ол лама Лус, Сапдак, Албин, Диирең болгаш оларга чүүлдеш чүү-даа чүвени, ноян кижи албатыларын чагырып-дужаап турганы-биле дөмей, кара туразында чагырып, дужаар лама турган. Ол лама ол дошкун Дээр ээзин чаажыктырар дээш хүрээге баргаш, тарина номчуп орда, тариначының үнүн чидирипкеш, бажын чара шапкаш, үндүр октапкан. Ооң соонда ону дыңнаан ол ламаның шавызы болур, ол башкыдан-даа артык тариначы база бир лама база-ла ол дуганга баргаш, база-ла ол таринаны номчуп орда, дошкун Дээр ээзи ол ламаның база-ла чүрээнче киргеш, хан кустуруптарга, чок болган. Ооң соонда ол дугайын тариначы эвес, Доржу-Чотпа номчуп чоруур база бир лама дыңнааш, ол чок болган ийи ламаны болгаш ону узуткаан дошкун Дээр ээзиниң ужун анаа барып, Доржу-Чотпа номчуп, буян кылыр-дыр дээш, ол дуганче чоруп каап-тыр. Ону ол черниң улузу хоруп шаг болган.: «Ынаар барба, кончуг күштүг тариначылар безин чадап каан чүвени, сен канчап шыдаар сен, аңаа баар болзуңза сен база дөмей-ле сен». « Бурганның ному шын боор чүве, мен анаа өлбес мен, мээң буянныг чоруумга саат болбаңар». Ол бодуну-биле болган. Оон ол лама ээнзирээн күскелиг дуганага келгеш, Доржу-Чотпазын номчуп орган. Ол черге дүне кайгамчык күштүг хат хадып, коргунчуг чер шимчээшкини бооп тура хонган. Ындыг болза-даа ол лама оон кортпайн, ынаар кандыг-даа сагыш салбайын, бүгү-ле сагыш-бодалын соругдаан соруунче, номнаан номунче, ооң буянныг ачы-дузазынче углааш, номун номчуп орган. Ынчап орда, дошкун Дээр ээзи кончуг коргунчуг дүрзү-түрү тырттынып алган, аксындан оду чайнаан, думчуундан ыжы бурулаан, хылыш чепсээн туткан, элдеп янзы дүрзү-түрлүг бооп хуулуп алган бо кирип келген. Ындыг болза-даа ол лама оон коргар хамаанчок, харын-даа аңаа сагыш-човап, йөрээл-буян бодап номун номнаан: «Аа бо хөөкүйнү, бак нүгүл ужурун мынча дүрзү-түрү баксырап, дошкун кылыктыг апарган хөөкүй-дүр, мооң ол нүгүл-хилинчээ арылзын, дүрзү-түрүзү чаагайжызын, дошкун кылыы чаажыксын». Ол дошкун дээр ээзи ном дыңнааш, хорадаар сеткили арлып, дүрзү хевири эттинип, сеткил-сагыжы чаажыгып, анаа болу берген, эдерткен хөй аза-четкер өөрү-даа арлып читкилей берип-тир. Ооң соонда демги дошкун Дээр ээзи чугаалап-тыр: « Мен болза кончуг күчү-шыдалдыг, бо делегейде мени шыдаар чүве чок, коргар чүрээм чок кижи болгай мен, сени база узуткап каар дээш келген мен, маңаа келегеш, ном дыңнааш, ам чаа кылыым частып, анаа апардым, эдерткен элдеп-эзин эш-өөрүм чоп арлып чоруй барды, чүл бо?»

Ном номчуп, ламага ол тейлеп туруп-тур: « Номуңарны ам-даа номчуп өршээңер, башкы». Лама мынча деп-тир: «Бо мээң номчуп орар номум болза эрте-бурунгу шагдан бээр бурганнарның номнап келгени Доржу-Чотпа деп судуру-дур, мооң ачы-буяны, күш-шыдалы кончуг улуг, мону номчаан, номчуткан, бүдүрген, бүдүрткен, дагыл-барындык өргээн, сагыл чалаан кижилер амгы-даа назыда улуг аас-кежиктиг, буян чаяанныг болур, соңгу ийи назыда бурган куду тып, бурган оранынга барып төрүттүнер боор чүве».

Дошкун Дээр ээзи аңаа кончуг бүзүреп даңгыраглаан: «Мен мооң соңгаар нүгүл-бак чүве кылбас, бурган-шажынга, бо Доржу-Чотпа судурунга чүдүп, ооң херээнге дузалажып чорууйун». Ынчаар ол номга кирген чүве-дир. Ооң соонда мону дыңнааш, чон Доржу-Чотпа деп судурга чүдүп, ону номчуур, номчудар, бүдүрер, бүдүртүр, ол судурга дагыл-барындак өргүүр апарган чүве-дир. Ынчангаш ол үеден бээр-ле Доржу-Чотпа судурга чүдүп чораан кижилер улуг буян-чаяанныг, аас-кежиктиг, амыр-менди чурттап, соңгу ийи назынында бурган куду тып, бурган оранынга төрүттүнүп келген чүве-дир.

ҮШ ЧҮҮЛ ЧИЖЕК

База бир черге Тарма Харви дээр хелиң лама бодунуң хөреңгизи-биле дуган туттургаш, аңаа чалаар хөй бурганны чүүл-бүрү эртине-биле бүргеткеш база ном судурну бижидип чалааш, оон бир өгге дагылдың херекселин, аъш-чемин бүрүн белеткээш, боду аңаа олуруп алгаш, оозун боду ажыглап, сеткил амыр чурттап чоруп-тур.

Ол хелиң лама бир чазын хенертен аарааш, чок апаар хире апарган бир ламага авырал кылырга, ол лама мынча деп сүмелээн: « Тарма, харын сен бодуңнуң хөреңгиң-биле бурган шажынга дуган туттуруп, аңаа ном, бурган делгеп, улуг буянны кылган болгай сен. Ынчалзажок ол өргээн чүүлдериңни бодуң ажыглап, ижип-чип турар-дыр сен, ол база частырыг-дыр, ынчангаш аарып турар-дыр сен. Ону ам чалбарып, чайлатпас болзуңза, тамыга дүжерден өске чүве чок тур, ам Доржу-Чотпа номчуур болзуңза эки». Оон Тарма Харви Доржу-Чотпа судурну чүс сести бижидип номчударга, ол нүгүлү тайлып, аарыы сегээн. Оон ол лама катап байып, сегээн, сөөлүнде барып 97 харлыында өлгеш, Төгү-Байыскылаң деп Бурган оранынга Майдыр (16) бурганының чанынга барып төрүттүнүп-түр.

ДӨРТ ЧҮҮЛ БИЖИК

Эрте бир шагда бир кижи өлгеш, эрликтиң элчизи-биле кады Эрлик-Ловуң хаанга чеде бээрге, хаан сес хостуг шөлээлиг оранга чорааш, өрү үнер буяндан, куду бадар нүгүлден чүнү кылып чораан сен деп айтырарга, ол мынчаар харыылаан: « Мен Доржу-Чотпа судурну номчуп чордум, нүгүл-хилинчек кылбаан мен». Ынчаар өчүүрге, эрликтер бижектен болгаш тойлудан (17) көргеш, мындыг түңнел кылган: « Бо кижи Доржу-Чотпаны номчуп чораан-даа болза, хөй амытанның амы-тынын үскен, чиижең садыг кылыр, кижилер кочулаар, шоодар, буян кылган кижилерни саададыр нүгүлдүг бак чораан кижи-дир. Оозу Доржу-Чотпаны номчуп чораанының ачызындан арылза-даа, ам-даа бичии арткан-дыр». Ооң соонда хаан чарлык болган: «Мону бир хүн тамы-човулаңындан (18) көргүскеш эккелиңер». Эрликтер ону хайнып чыдар хөлдүң эриинге аппаарга, кижи болгаш өске-даа амытаннар долганып алгаш, ооң кырында-ла келген: « Чаа, сен шаанда бо-ла турган бистерни бастып, кыжырып, чиижең садыың-биле чулуп чип чораан болгай сен, ам мында ол эки адың, эки эш-өөрүң эккелген боор сен але, ам-на көржүптээли».

Дириг чораан шаанда канчап чораанын ол-ла хевээр көргүзүп чугаалаарга, ол кижи чаштыр чер тыппайн, коргуп-сүртеп, ыглап, тейлеп чугааланган: «Мындыг деп черле билбээн мен, хилинчектиг мен, өршээп көрүңер». Чалбарып, тейлеп турда ол хөлден беш чүс кулаш хире узун, хөй баштыг чылан үнүп келгеш, ол кижини дириг чорааш үүлгедип чораан нүгүл-хилинчээн, көөр шааң келген дээш, эъдин-кежин оон-моон ол хөй баштары-биле үзеп соп чип туруп-тур. Оон ол кижини эрликтер хөлче киир октапкан. Оон ол кижиниң эъди ылбырап, сөөгү кургап калган, ындыг болза-даа ол өлбес, ол хөлден уштуп эккээрге-ле, эъттиг-кештиг анаа болу бээр болган. Оон ол кижини Эрлик-Ловуң хаанга катап эккээрге, мынчаар доктааткан: «Чаа, сен Доржу-Чотпаның ачы-дузазы-биле оон чарылган-дыр сен, ам сен 32 Дээрлерниң бирээзинге Дээр бооп төрүттүнер сен». Ынчангаш ол кижи 32 Дээрлерниң бирээзинге Дээр бооп төрүттүнген чүве-дир.

БЕШ ЧҮҮЛ ЧИЖЕК

База бир лама өлүрге, Эрлик-Ловуң хаан бо хүн маңаа кончуг улуг буянныг кижи кээр-дир деп байырлап, чарлык болган соонда, бир хелиң хөй эш-өөрүн эдерткен чедип кээп тир. Хаан ол хелиңден кандыг буян кылгаш, амыр-шөлээн, хөй эш-өөрлүг келдиңер дээрге, ол хелиң харыылап-тыр: « Мен Доржу-Чотпа судурну номчуп, номчудуп, номчааннарга өргүл тудуп чораан кижи мен. Мээң эдерткен лузум база-ла ном, судурга дагыл-барындак өргүп, аңаа чүдүп, тейлеп чораан, назы-хемчээли четкеш, төрел аралчып, мээң-биле кады келген улус-тур».

Оон эрлик ханы ол хелиңге тейлээш, мынча дээн: «Лама, силер бурганның оглу-дур силер, амытанга дузалыг улуг буянны кылган кижи-дир силер». Ону чугаалааш, өрү көрген соонда, Дээрден элдеп чүүл-биле каастаан даспан чедип келген. Лама аңаа олурупкаш, бурган оранынче ол-ла дораан үне берген, эдертип экелген улузу база-ла эки төрел аралчып чоруй барган-дыр.

АЛДЫ ЧҮҮЛ ЧИЖЕК

Бир-ле черге кончуг мерген, арыг саңмаарлыг лама турган. Ол лама 12 харлыындан эгелеп Доржу-Чотпа болгаш Ак-Батма-Чечектиң судурун номчуур турган. Ынчангаш чүге-даа кончуг мерген билиглиг болу берген. Ооң-биле кады турар ийи лама аңаа адааргаар апарганнар. Ынчангаш ол ийи лама ол мерген ламаның назынынга хоралыг элдеп чүүл чүвелерни кылып турганнар. Ынчалза-даа олар боттары буяны төнгеш, өлүп калганнар. Ооң соонда база бир каш чылдар эрткенде, ол мерген лама бир-ле катап ном номчуп орарга, кежээ дүне бир кижи кирип келгеш, чугаалаан: «Мен Эрлик хаанның элчизи-дир мен, сени алыр дээш келдим». Ынчалза-даа ол лама чүнү-даа тоовас, номун номчуп орар боорга, аңаа халдап чадааш, дедир чана берген.

Ооң соонда ол Эрлик хааны ол элчизинге база бир шыдалдыг эрлик эштеп бергеш чорударга, олар демги ламаны ам-на өлүрүп эккелгеннер. Ол мерген лама өлген соонда, ооң эъдиниң изии соовас болган. Ынчангаш ооң төрелдери ажаап, хөммейн турганнар. Ол мерген лама бо өртемчейден чоруткаш, эрлик оранынче бар чорда, орукта бедик Данзан кырында сарыг тоннуг ийи лама орган, оларның чанынга чедип бар чорда, олары азыг диштиг дыргактарлыг апаргаш, иелээ чижип эгелээн. Оон демги бар чыткан мерген лама бо ийиниң адырылбас чоруур чүвези даңгырактың кеми-дир, беткен чүве бүгүдези мөңге эвес болзажок, бак-чаяанның назыны узун чүве болгай, бо хөөкүйлерге дуза буян болзун дээш, Доржу-Чотпага чүдүп, алгырарга, орукка орган ийи лама човулаңындан адырлып чоруй барган-дыр. Бо ийи лама мурнуку мерген ламага адааргап чораан ийи лама ол чүве-дир.

Оон демги лама Эрлик-Ловуң хаанга чеде бээрге, хаан демги ламаны чүү мындыг коргар чүрек чок, кара тураңда кижи сен, мээң чанымга чүге келдиң деп, билбээчеңнеп айтырган.

Оон демги мерген лама мынча деп харыылаан: « Мен Доржу-Чотпа судурну номчуп чордум, бүткен чүве бүгүдээ куруг, мээңии деп чүве чок деп чүвени билир, ынчангаш чүведен кортпас кижи мен. Хаан, силер, ону чүге биле тура айтырдыңар?». Эрлик-Ловуң хаан ийи холун өрү көдүргеш, чалбарып, дилээн: «Лама, мооң мурнунда бак-чаяанның эргези-биле Эрлик ханы болуп төрүттүнген кижи-дир мен, меңээ Доржу-Чотпа судурундан номчуп берип көрүңер».

Мерген лама ооң дилээн ёзугаар хаанның бодунуң болгаш хамык амытанның амыр-чыргалы дээш, Доржу-Чотпа судурну чеди хонукта номчуп кээрге, хаан ол ламага 30 хип туткаш (19), дедир үүлелиг өртемчейинче чана бээрин чөпшээреп, аңаа барып, буян кылырын дилээн чүве-дир. Оон ол лама чана бергеш, дирлип туруп кээрге, демги хиптери аптаразының иштинге чыдып-тыр. Оон ол лама 95 хар четкен, Бурган оранындан бурган бооп төрүттүнүп-түр.

ОН ЧҮҮЛ ЧИЖЕК

База бир черге шажын чок чернин бир бай кижизи шажынныг чернин Фириман ламазынын уруун алгаш, чыргалдыг чурттап чорааш, аарый бергеш, эттинер арга-хорга кылып чадап каан чуве-дир. Оон ол кижинин кадайы шолээн черге баргаш, эки чыттыг чуве-биле чагдынгаш, мунгаш карангыга туттурган ашак-кадай бис, бис ийини он чуктун бурганнарын оршээп корунер, мээн ашаам кижи аараан, аарыынга арга-дуза болур чуведен айтып хайырлап корунер деп, шын сеткил-биле чалбарып тейлээн чуве-дир. Оон ору бурган оранындан Доржу-Чотпаны номчут деп кончуг чаагай харыы келген. Оон ол кадай амырааш, Доржу-Чотпа судурну тып чадааш, база бир шолээн черге келгеш, каас, чараш туктар аскылааш, эки чыттыг чуве кыпсып алгаш, Доржу-Чотпа судурдан хайырлап корунер деп чалбарып, тейлеп турарга, хенертен бир лама кижи коступ келгеш, Доржу-Чотпа судурну эккеп бергеш, катап козулбейн барган.

Оон ол Доржу-Чотпа судурну 7 хонук номчуп чорда, аарыг ашаа мурнундагызындан-даа артык кылдыр экирий берип-тир. Оон ол шажыг чок чернин улузу ону дынааш, бо Доржу-Чотпа деп судур чугле ол кижинин аарыын экиртир чуве бе деп чувени билип аар дээш, бир черде бир мерген ламаже бир дужумет чорудуп-тур. Оон ол мерген лама Доржу-Чотпа дээрге эрте-бурунгунун бурганнары номнаан ам бо Шигому дээр бурган башкы номнаан, ам келир бурган номнаар чуве, ынчангаш моон кужу улуг, шыдавас чувези чок деп тайылбырлап берген. Ол дугайын дыннадырга, олар шажын-номга кирип, Доржу-Чотпага чудуур апарган. Оон эгелеп ол улус узун назылап, сонгу назыда эки торел аралчыыр апарган чуве-дир. Оон ынай сузук-биле Доржу-Чотпа тып чудээн ирей-кадай узн назы назылааш, Соховатта дээр Бурган оранынга торуттунгеннер.

ОН БИР ЧҮҮЛ ЧИЖЕК

Бир черге чаалажыр дээн ийи хааннын шериглери уткужуп келгеннер. Бир хаанның шерииниң аразынга Доржу-Чотпа номчуур кижи бодап-тыр: «Чаалажырга кижиге өлүртүр ийикпе азы өлүрер-дир, шериг кижи кижини бодун туразы-биле өлүрбээн-даа болза, буянныг сеткил эвес-ле болгай. Ынчангаш соңгу назыда дөмей-ле эрликтиң тамызынга дүжер апаар, ооң ужурунда өлүр хөй кижиниң соңгу чоруу дээш, Доржу-Чотпа номчуур-дур дээш, бир шөлээн черге барып, ол Доржу-Чотпазын номчуп орда, хенертен оске хаанның шериглери көстүп келген. Оон ол кижи корткаш, кончуг туругдан шурай бергеш, өөрүнче халып чоруй барган. Ол келген шериглерниң ок-чемзээ база-ла анаа үрелгилеп калган. Оон ол шериглер корткаш, ол дугайын баштап чораан хаан дүжүмет улустарынга сөглээрге, олар база коргуп, ол анаа бир таварылга эвес-тир, боларнын аразында кандыг-бир күчү-шыдалдыг кижи черле бар-дыр дээш, ол шеригнин баштыңчыларынче эп-чөп чугаалажыышкыннар кылыр деп бижик бээш, элчин чорудуп-тур эвеспе. Оон ол хаан түңнел үндүрген: «Буянның үрези – чыргалаң, нүгүлдүң үрези – човулаң деп бурган номнаан болгай, дайын дээрге нүгүл-дүр, ынчангаш силер соксаар болзуңарза, мен чаа-дайын күзевес мен». Оон дайын соксаан чуве-дир. Оон эгелеп дайынның халавын болдурбас дээш, база-ла Доржу-Чотпаны номчуур болу берген чуве-дир. Ол Доржу-Чотпа ачызы-биле ийи хаанның дайынын соксаткан кижи чыргалдыг чурттап чорааш, сөөлүнде барып Соховати деп Бурган оранындан Лин-Хуваа чечектен төрүттүнген чүве-дир.

ОН ИЙИ ЧҮҮЛ ЧИЖЕК

Бир кижинин оглу кончуг эрес болгаш аңчы чораан. Хөй аң-куш өлүрер чораан. Ындыг болза-даа ол Доржу-Чотпа номчуур чораан. Ол оол аныяанда өлген, ындыг болза-даа эъди соовас болган. Ынчангаш ону дөргүл-төрели ундурбейн, манап турган. Ооң сунезини Эрлик-Ловун хаанга баарга, буян, нүгүл чуну кылганын айтырарга, ол оол мен Доржу-Чотпаны хөй номчаан мен, хөй аң-куш өлүрген хинчек база бар дээрге, эрликтер даңзызын көргеш, бо оол Доржу-Чотпаны ужу-бажындан чартык-чамдыктап номчуп чорааны шын-дыр, ынчалза-даа чаңгыс-даа ынаар сеткилин салып номчуваан кижи-дир. Оон ыңай 4 муң ажыг амытанны өлүрген, оозунуң нүгүлү ам-даа арылбаан кижи-дир дээрге, Эрлик-Ловун хаан чарлык болган: «Доржу-Чотпаны чартык-чамдыызын номчуур байтыгай, дорт шадыы шулуун безин номчаан кижиниң буяны кижи санап четпес боор чуве, сен ам дедир чангаш, ол өртемчейге буян кылып, хамык амытаннар өлүрүп чораан нүгүл-хинчээң тайылдыргаш кел». Ынча дээш ол оолду дедир чорудупкан чүве-дир. Оон ол катап дирлип келгеш, аңнаар-меңнээр чоруун каггаш, Доржу-Чотпа судурну 108-ти бүдүргеш, боду үргүлчү номчааш, узун назылыг, чыргалдыг чурттап чорааш, сөөлүнде барып бойду-кудук тыпкан чүве-дир.

ОН ҮШ ЧУУЛ ЧИЖЕК

База бир уруг өгленгеш, бир ай хире болганда, аарааш өлүр хире апаргаш, Доржу-Чотпа судурдан бүдүртүп, номчудуп кааш өлүр чувемни деп бодап чыткаш, чок болган. Ол уруг Эрлик хаанга баарга, эрликтер бижик даңзызындан көргеш, улуг хилинчек кылбаан, өгленип турда, кудага өлүрген мал доюнуң нүгүлүнден бичии бар-дыр, оон ынай өлүрүнүң мурнунда, Доржу-Чотпа судурну бүдүртүп, номчудуп аар чүвемни деп бодап чыткаш өлген кижи-дир дээрге, хаан моон ынчап бодап чытканы буянныг эки сеткил-дир дээн. Дедир чангаш, ада-иеңге буяндап кылдыртып алгаш кел дээш, ол уругну чандырыпкан. Оон ол уруг дедир бо өртемчейге дирлип келгеш, Доржу-Чотпа бижидип, номчудуп чорааш, нүгүл-хилинчээ арлып, сөөлүнде Бурган оранындан төрүттүнген чуве-дир.

ОН ДӨРТ ЧҮҮЛ ЧИЖЕК

Бир ноян кижи оглун ооредир дээш, бодунун албатызы Фириман ламага оглунга эш болур бир оол-биле кады аппарып-тыр. Ол ийи оолдарга Фириман лама ном айтырга, ноян оглу багай ооренир, эжи оол эки ооренир болган. Оон ол лама оглумну багай ооредип турар сен, оон эштенчизин эки ооредип турар сен дээш, ноян менээ хорадаар боор деп бодааш, бир мерген ламага баргаш, оон сумен айтырган. Ол лама сен ол ноян оглунга Доржу-Чотпадан айтып, номчудуп-тур, оон угааны чугээр апаар боор дээрге, анаа Доржу-Чотпа судурну айтып, номчудуп турарга, ол оолдун ооренири чугээртээн. Ындыг-даа болза эжи оолга четпес болган. Оон ол лама демги эштенчизи оолду будулдургаш, кымга-даа хереглевес кылып каар дээш, бир улгады берген кадай кижи холезилеп эккелгеш, ол оол-биле кады ажыл кылдыртып турган. Оон олар таныжып туруп турлар. Оон ол дугайын бир хынакчы кижи билип кааш, шуугуже билдирткен.

Шуугу чери ону тодарып коргеш, ону хоруваан дээш, ламаны башкы эргезинден казааш, шавы оолду ооренирин соксаткаш, бир байнын чылгызын кадарар кылдыр шииткен. Ол оол чылгычы болу бергеш, боданып-тыр: «Мен бодумнун бак буруум-биле бай кижинин чалчазы апарган кижи болгай мен, бо чайлыг ойде буян кылып албас болза хоржок-тур. Кижи кажан олурун билир эвес. Доржу-Чотпа кончуг куштуг деп башкы чарлык болган чуве болгай, мону бижиир-дир дээш, бижиир саазын тыппайн баргаш, ам канчаар, дашка, довуракка бижип каарга, улус базар хоржок болгай, агаарга бижиир-дир дээш, кулузун ужунун бажын будукка суккаш, караан шимгеш, агаарга бижип дооскаш, мону бижээн буяным-биле хамык амытан амыразын деп йорээл салып чоруп-тур эвеспе. Ол дугайын хаан дужумет дыннап кааш, оолду аппаргаш, оон эртемин шылгап коргеш, ону тергиин чергенин дужумеди кылып каан. Оон эгелеп ол оол буянныг, узун назылыг чурттап чорааш, Сухопати деп бурган оранындан барып торуттунуп-тур.

ОН БЕШ ЧУУЛ ЧИЖЕК

Биеэдэ бир оранга бир кижи Доржу-Чотпаны тайылбыры-биле кады бижиткеш, бир дуганга аппарып чалап каан. Оон соонда ол кижи ол судурун оонге эккеп чалаар дээш чоруптарга, чеди харлыг бичии уруу эдерип чораан. Ол судурун ап алгаш, чоруп оргаш, албаннап алыр дээш, уруунга тутсуп каарга, ол уруг бо номну арыг черге чалаарга эки, довурактыг багай черге салбас чуве дээш, бажынын кырынга салгаш, мен эки болуйн дээш, чеди базым кылаштап бар чорда, адазы ап алган чуве-дир. Оон ол уруг узун назылап, эки чурттап чорааш, Сухопати деп Бурган оранынга Апита бурганнын чанындан чечектен торуттунуп-тур. Оон адазы узун назылап, чыргалдыг чурттап чорааш, бойду-кудук тып торээн чуве-дир.

ОН АЛДЫ ЧУУЛ ЧИЖЕК

Бир черге Чимит деп бир лама идик-хеп, орун-дожек улуг-ла хереглевес, анчы, балыкчы улустардан эът дилеп чип, Доржу-Чотпа номчуп чоруур турган. Ону ол чернин улузу кыжырыыр, шоодар-даа турган. Ол лама олурунун мурнунда, беш чыл бурунгаар, ол черге оът-сиген, тараа-быдаа элбек бооп, чон чыргалдыг чурттап турган. Оон ынай хат аайы-биле чаагай чыт база кээп турар апарган. Ону чыттаан амытаннар шупту хоптак, бак сеткилин каап, ачыр-чыргалдыг чурттап турганнар. Бир-ле частын ортаа айынын бир чаазынын хунунде Дээрден беш он солангы челээш тыртып, чук-чуктен мурнундаазындан-даа артык чаагай чыт кээп турар апарган соонда, ол дуне Чимит лама баскактанып орган хевээр олуп калган. Оон хоорунун кырынга Дээрден он-баазын чечектер чаап, хогжум ыыды дынналып турар болган. Ону хой чон коргеш, Доржу-Чотпага чудуп, ону номчуур, номчудар, будуртур, анаа дагыл-барындак оргуур апарган чуве-дир.

Чимит лама Доржу-Чотпа номчуп, амытанга буян кылгаш, сонгу назыда Бурган оранындан барып торуттунген чуве-дир.

ОН ЧЕДИ ЧУУЛ

Бир черге Сартабоги деп бай кижи чурттап чораан. Ол чангыс кыстыг, оон оске ажы-толу-даа чок, ынчангаш ол уруу туразында эрге-чассыг оскен чуве-дир. Оон Сартабоги ашак-кадай иелээ чок апарган. Ол шагда хааннын хоойлузу оглу чок кижи олурге, хоренгизин уруунга бербес, хаан санынга хавырар турган, ынчангаш Сартабогинин хоренгизин хавыргаш, уруунга бичии чуве арттырып берген. Уруг ол бичии чувезин тоткеш, бир бай кижиге холечиктеп туруп-тур. Бир хун ыяш чыып чоруурга, ном узуу хадып чораан. Бо ном-биле бис ийи домей-дир бис. Бо ном бурганнын чарлыы бооп хундуледип, чаладып чораан боор. Ам мында мону кым-даа тоовас апарган хадып чоруур. Мен бай кижинин эрге-чассыг уруу ам бай кижинин чалчазы апарган туреп чоруур. Уруг ынча деп бодап келгеш, демги ном узуун тудуп алгаш, ыглап орда, бир лама келгеш, чоп ыглап ор сен деп айтырган. Уруг демги бодалын чугаалааш, номунун узуун коргузерге, ол лама ол номга айыс алгаш чагаан: «Доржу-Чотпа деп судурнун узуу ийи шулук-тур, бо номнун ачы-буянын, куш-шыдалын кижи чугаалап четпес, мону ургулчу номчуп чор».

Оон ол уруг ол ном узуунге чудуп, тейлеп, элээн номчуп чорда, ол байнын кадайы коруп кааш, ашаанга чугаалаарга, оон ол ашак уругга кончуттунган: «Черлик ном узуу тып алгаш, мээн ажы-толумге хай-бачыт таварыштырар дээнин ол-дур». Бо ийи ирей-кадай бо номдан кончуг сестип турар-дыр, ам манаа туруп болбас-тыр деп бодааш, номун дун-хун чок номчуп, аалдар кезип чоруп берип-тир. Ынчап чорааш, бир бай кижинин кадайы болу бергеш, ажы-толдуг, кончуг эки чурттап чорааш, чок болган соонда, Эрлик хаанга чеде бээрге, оон нугул, буяндан чуну кылган сен деп айтырып-тыр. Уруг буян кылдыр Доржу-Чотпа судурун номчуп чораан мен, нугул кылбаан мен деп харыылап-тыр. Оон эрликтер бижик данзызындан коргеш, тодарадып-тыр: «Доржу-Чотпанын ийи шулуун номчуп чораан кижи-дир, оон ынай 30 харлыында бай кижиге кадай бооп алгаш, суксаан кижилерге аъш-чем берип, тоттуруп чораан буяны бар-дыр».

Оон Эрлик-Хаан Доржу-Чотпа номчуп, чонга буян кылып чорааны-биле ужен уж ак Дээрлерден барып торуттунгеш, бойду-кудук тывар сен дээш, чорудупкан чуве-дир.

ОН СЕС ЧУЛ

Бир черге кончуг анчы кижи чораан. Ол анчыны кадайы Доржу-Чотпа номчуур кижи-дир.

- Сен бо номчуурун сокса, ан олурер дээрге, аайлашпас чуве-дир, соксатпас болзунза, ол номунну чок кылыр мен – деп, бир хун анчы хыйланган.

- Ол чуу дээрин ол, буян кылган кижи бо-даа, сонгу-даа назыда эки чоруур, нугул кылырга, сонгу назыда тамыга дужер деп чуве билбес эвес сен, кижи кажан-даа олуру магатчок, чайлыг чорааш, буян кылып аар болгай – деп, кадайы харыылаан.

- Чаа, херек чок чувени, менээ эки аът, эки ыт, ок-чемзек-ле херек, оон оске чуу-даа херек чок – дээш, ашаа угчок болган.

Оон ол кадай номундан чарлып шыдавас-тыр мен деп бодааш, мен сени тур када мындыг черге кадагалаар ужурга таварыштым деп чалбарып чугаалангаш, номун ашаанын ужеп корбес идик, чувур сугар барбазынга суккаш, барбазынга суп каап-тыр. Оон соонда элээн уе эрткенде, анчы аарааш олур дей берген. Кадай ашакты билиндирген: «Чаа, ам-на уулгеткен нугул-хилинчээн бо чувелерин-биле тайылдыр». Ынча дээш аъдын эзертээш, ок-чемзээн ап бээрге, ашак буруузун миннип, чугаалаан: «Черле сээн чоп-тур, а мол номун менээ номчуп берип кор».

Оон соонда ол кадай Доржу-Чотпазын уштуп эккелгеш, чугаалаан: «Бо номнун буяны кончуг улуг, моон шыдавас чуве-даа чок, манаа хамык нугул-хилинчээн арылзын дээш чалбарып, тейле».

Анчы ынчаар чалбарааш, номга тейлээш, барындак кылдыр бодунун дары, коргулчун сугар тас алгы ааданын оргуп туруп-тур эвеспе. Оон ол анчы Эрлик-Ловун хаанга чеде бээрге, хаан анчыдан нугул, буяндан чуну кылып чораан сен деп айтырарга, анчы харыылап шыдавайн, корткаш уну унмейн барып-тыр. Оон эрлик хаан ол анчыны бо-даа билдингир буян кылбайн, нугул кылып чораан кижи-дир, тамыга аппарып суп канар дээрге, эрликтер алгаш чоруткаш, изиг, соок тамыга сугарга, ол кижи тамы човуланы эдилевес, бир тас алгы аадан орааптар хоржок бооп-тур. Оон ол эрликтер ол кижизин дедир хаанга эккелгеш, ол дугайын чугаалаарга, хаан мында буян бар боор, тойлудан корунер деп чарлык болган. Оон эрликтер тойлудан коо

Не нашли, что искали? Воспользуйтесь поиском по сайту: